Dikkat Eksikliği Nedir?

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) ile ilgili sizlere bu yazıda genel olarak merak edilenleri aktarmayı ve bu konuda kafanızda olan soru işaretlerini ortadan kaldırmayı amaçlıyorum. DEHB yani dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu bir nörogelişimsel bozukluktur. Bu bozukluğa sahip olan insanların çoğu odaklanma, dikkat verememe, hiperaktivite ve dürtüsellik gibi belirtiler yaşar.

Günlük hayatımızda herkes bazı şeyleri zaman zaman unutabilir. Bazı insanlar ise unutmayı tercih edebilir 😊 Ya da yapmamız gereken işleri erteleriz. Odaklanma problemleri yaşarız. Fakat DEHB’ ye sahip olan insanların belirgin bir erteleme, dikkat eksikliği, zaman süre yönetimi yoksunluğu olduğundan bahsedebiliriz. DEHB nedir biraz daha açmak istiyorum.

DEHB nedir?

DEHB’nin nörogelişimsel bir bozukluk olduğundan yazının giriş kısmında bahsettik. Dikkat eksikliğine sahip olan kişilerin dikkati çabuk dağılır ve toparlanmaları oldukça zahmetli ve zaman alıcıdır. Zorlu işleri bitirmede bu yüzden güçlük çekebilirler. Örneğin, dikkat eksikliğine sahip okul çağında bir çocuğun sınıfta ders dinlerken dersin ortalarında dikkatinin dağılması ve bir daha toparlayamaması çok doğaldır. 

Ders çalışırken de düzensizdirler ve bu düzensizlik genel bir döngüye ulaşır. Düzensizlik-dikkat dağılması, unutkanlık şeklinde dairesel bir döngüdedir. DEHB genelde çocukluk çağında başlar ve yetişkinlik döneminde de devam edebilir. Dikkat eksikliği yetişkinlerin hayatında her yerdedir, ofiste işe odaklanamaz, bazen bir diziye bile odaklanamayıp yarıda bırakır. 

Hiperaktivite belirtileri ise şu şekilde kendini gösterir: yerinde duramama, aşırı hareketlilik, sürekli elleri ayakları hareket ettirme, çok fazla konuşma ve hareketleri kontrol edememek. Dürtüsellik belirtileri ise başkalarının sözlerine atlama/kesme, sabırsızlık, düşünmeden hareket etme ve konuşma ayrıca sosyal olarak kuralları ihlal etme de görülebilir. Sosyal hayatlarında da bu nedenle ilişkilerinde güçlük çekmeleri olasıdır.

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğunun (DEHB) Tarihçesi

Dikkat eksikliği tarihçesi oldukça uzun ve ilginç bir geçmişe sahip denilebilir. DEHB modern tıp ve psikiyatri ile ortaya çıkan bir kavramdır. İlk kez hiperaktivite yani çocuklarda aşırı hareketlilik ve dikkat eksikliği görülmesinden bahsedilmesi 19.yüz yılın ortalarındadır. Bu zamanlarda belirtiler şu an kulağa ne kadar hoş gelmediğini biliyorum fakat ‘’beyinsel zayıflık’’ olarak ele alınıyordu. O zamanlarda araştırmalar sınırlıydı ve daha sonra bu terim değişti, 20. Yüzyılın başlarında ‘’minimal beyin hasarı’’ terimi yerini aldı. Ancak o zamanlarda hala DEHB hakkında yeterli veriye sahip olmadığından araştırmalar devam etti. 1960‘larda çocuklar üzerinde yapılmaya başlanan araştırmalar doğrultusunda DEHB’ye ait daha fazla bilgi edinilmeye başlandı. 1980’lerde DEHB (Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu) olarak resmi olarak tanındı ve psikiyatrik bir hastalık olarak kabul gördü. Bu dönemde DSM psikiyatrik teşhis için kullanılan kitapta tanı kriterleri belirlendi. Son yıllarda DEHB için hala araştırmalar devam ediyor.

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu DEHB’nin Nedenleri Nelerdir?

DEHB ile ilgili araştırmaların günümüzde hala devam ettiğinden bahsetmiştik ve DEHB’nin nedenleri ile ilgili tam bilgiye sahip değiliz. Ancak DEHB ile ilgili yapılan araştırmalar sonucunda birden fazla faktörün bir araya gelerek oluştuğu söylenebilir. Bu birkaç faktöre daha net olması için değinmek istiyorum: 

• Genetik faktörler: DEHB’nin genetik bir alt yapısı olduğu düşünülmektedir. Yani ailede DEHB’ye sahip bir birey var ise çocukların da DEHB’ye sahip olma olasılıklarının yükseldiğini söyleyebiliriz. 
• Çevresel etmenler: Bazı araştırmalar, annenin hamilelik boyunca etkilendiği toksinlerin de çocukta DEHB riskini arttırabildiğini göstermektedir. Buna ek olarak bebeğin düşük kiloda doğması, erken doğum ve doğum sonrası oluşan beyin hasarı gibi sağlıkla ilgili faktörler de DEHB ile ilişkilendirilir. 
• Beyinde kimyasal dengesizlik gözlemlenmesi: DEHB ile ilişkilendirilen beyindeki maddeler dopamin, norepinefrin ve serotonin olmuştur. Bu maddelerin çalışmasında bir bozukluk veya dengesizlik söz konusu olduğunda, DEHB’de görülen dikkat, dürtü kontrolü ve motivasyon gibi konularda problem yaşandığı gözlemlenmiştir.
• Yaşam stili: Her duruma etki ettiği gibi DEHB’ye de yaşam tarzımız etkili bir rol oynar. Uyku kalitesi, egzersiz sıklığımız, stres seviyemiz, beslenme gibi etkenler DEHB semptomlarını etkilemede rol oynar.

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu DEHB çeşitleri nelerdir?

DEHB’nin 3 çeşiti vardır ve bunlar:  

1. Dikkat Eksikliği: Bu tip dikkat eksikliği semptomları gösterir. Düzensizlik, dalgınlık, odaklanma güçlüğü organizasyon ve planlama zorlukları planlansa bile yerine getirememe. Zor görevlerden kaçınma gibi belirtiler görülür. Ancak hiperaktivite ve dürtüsellik semptomları göstermezler. 

2. Hiperaktivite ve Dürtüsellik: Bu tipte ise hiperaktivite ve dürtüsellik semptomları görülür. Örneğin el ve ayakları kontrolde güçlük, sabırsızlık, ani hareketler düşünmeden hareket etme, risk alma, yerinde duramama gibi davranışlarla kendini belli eder. 

3.Kombine tip: Bu üçüncü tür ise hem dikkat eksikliği hem de hiperaktivite ve dürtüsellik semptomları gösteren kişileri kapsar. DEHB’nin en yaygın alt tipi olarak görülebilir. DEHB’nin semptomları kişiye göre değişkenlik gösterebileceğinden her bireyin farklı semptomları olabilir ve kişi birden fazla alt tipe sahip olabilir. 

DEHB tanısı ve tipi uzman bir kişiden görüş alınarak konur ve belirlenir.

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu DEHB testi nedir?

DEHB çeşitlerinden bahsettiğimize göre nasıl belirlenir ve hangi testler kullanılır buna bir bakalım. Bu sorunun cevabına değinmek istiyorum. Öncelikle testler bir uzman tarafından gerçekleştirilmelidir. DEHB testi bir psikolojik testlerden oluşur klinik veya okul ortamında, uzman bir psikolog ya da psikiyatrist tarafından uygulanır. Test sırasında kişinin bahsettiğimiz DEHB semptomlarını ölçer ve değerlendirir. Artı olarak kişinin hafıza, problem çözme gibi bilişsel yeteneklerini de ölçer. 

Test kişiye DEHB tanısı için net bir çerçeve çizmek için kullanılır fakat yeterli değildir. Teşhis genellikle bir uzman tarafından birçok değerlendirme ve gözlem sürecinden sonra konulur. Bazı DEHB testi çeşitleri şu şekildedir: 

• Conners Davranış Değerlendirme Ölçeği (CBRS): 6-18 yaş arasındaki çocukları değerlendirmek için kullanılır. Üç tane Conners formu vardır bunlar; çocuğun kendi tarafından doldurabileceği öz rapor, diğeri ebeveynler için bir diğeri ise öğretmenler içindir. Kısa bir formdur ve dürtü kontrolü, bilişsel yetenekler dikkat dağınıklığı gibi belirtileri değerlendirir. Çoktan seçmeli sorularda ebeveyne ‘’Bir ev ödevine odaklanmak ne kadar zor?” ‘’ Çocuğunuz ne sıklıkta uykuya dalmakta güçlük çeker? ‘’ gibi sorular yöneltir. Teşhis için en yaygın olarak kullanılan testlerden biridir. 
• Moxo Dikkat Testi: Kişinin zaman kullanım becerisini, dikkat eksikliğini, hiperaktivitesini ve dürtüselliğini ölçebilen bir testtir. Bilgisayar ortamında yapılır ve kişini DEHB semptomlarını gösterip göstermediğini belirlemek için kullanılır. Teşhis konulmadan önce belirtilerin netleşmesi için yol gösterici olan bir testtir. Yetişkinlere de uygulanabilir. 

DEHB’yi ölçmek için kullanılan birçok test vardır fakat teşhis için dediğimiz gibi sadece test yeterli değildir. Uzman tarafından gözlemlenmesi ve kapsamlı bir değerlendirme yapılması gereklidir.

Dikkat Eksikliği İlaçları Nelerdir?

Dikkat eksikliği tedavisinde uyarıcı olarak adlandırılır ve kesinlikle bir tıp doktoru (Psikiyatrist, Nörolog veya Aile Hekimi) tarafından dikkatlice takip edilip doktorun gözetimi altında kullanılmalıdır. Bu ilaçlar semptomları kontrol ederken beyindeki kimyasallara etki ederek, dengeleyerek tedavi eder. DEHB tedavisinde kullanılan bazı ilaçların isimleri şunlardır: Adderall, Dexedrine, Intuniv, Ritalin, Concerta, Medikinet, Vyvanse. Bu ilaçların olası yan etkiler görülebilir. Kullanım ve yan etkileri doktor tarafından düzenli bir şekilde kontrol edilmesi gerekir. İlaçların güncel isimleri farklılık gösterebilmekte ancak etken maddeleri bakımından doktor takibi eşliğinde alınması ve uzun süreli olması şarttır. Spor da zaman zaman dürtüselliği azalttığı için düzenli ve öfke atımına yardımcı olan sporlar da bedenin kendi ilaç sistemini aktive edebilir. Doktorunuz mutlaka ilaçla birlikte önermesi muhtemeldir. Spordan kaçış yok. 😉

Çocuğumun Dikkat Eksikliği veya DEHB Olduğunu Nasıl Anlarım?

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu DEHB genellikle çocukluk çağında ortaya çıkan bir bozukluktur. Özellikle okul çağında olan çocuklarda belirtilerin arkadaş ilişkileri ve sınıf ortamında artması sonucu görülür. Dikkat eksikliği olan çocuklarda, odaklanamama, süre kontrolü yetersizliği, dikkatlerinin kolayca dağılması ve toparlama güçlüğü belirli bir şekilde görülebilir. 

Özellikle okul ortamında olan çocuklar derslerine odaklanmada epey bir güçlük çeker, verilen talimatı yerine getirmesi oldukça zordur. Derslerde bir süre sonra dikkati dağılır ve toparlamak için uzun zaman geçmesi gerekir. Ödev yapmakta zorlanır ve öğrenme, hatırlama güçlüğü çeker. Öğretmenler kalabalık sınıf ortamlarında böyle bir öğrenciden yorulup, gerilim yaşaması muhtemeldir. Söz dinletemediğinde ise, öğretmenler böyle öğrencilere idealin dışında bir iletişim kurabilirler. Okul içi ve dışı, öğretmen, rehberlik, yönetim ve ebeveynlerin mutlaka iş birliği içerisinde olmaları gerekir. 

Hiperaktivite belirtileri ise şu şekilde ortaya çıkar: çocuk yerinde durmakta oldukça güçlük çeker ani hareketler, aşırı tepkiler, konuşma fazlalığı görülür. Okul çağında olan hiperaktiviteye sahip çocukların sınıf ortamında 40 dakika boyunca oturup ders dinlemesi onlar için epey zorlayıcı bir durumdur. Özellikle bu çağdaki çocukların öğretmenlerinin gözlemledikleri belirtilere oldukça dikkat etmek gerekir. Çünkü çocuk bariz bir şekilde kurallara uymakta güçlük çeker, sessizce oturup ders dinlemek zorlayıcı bir durumdur. 

Aynı şekilde çocuğun sosyal hayatında da problemler görülebilir. Kurallara uymakta ve dürtüselliğini kontrol edemeyen çocuklar diğer çocuklardan farklı görülür. Arkadaşlarıyla etkileşim şekli bazen kabul görmeyebilir ve bu arkadaşlık ilişkilerini olumsuz etkiler. 

Tabii ki DEHB belirtileri her çocukta farklılık gösterebilir. DEHB belirtileri zaman zaman her çocukta görülebilir fakat bu bozukluğa sahip çocuklar düzenli bir şekilde bu semptomlara sahiptir. Çocuğunuzda DEHB olduğundan şüpheleniyorsanız bir uzmana psikoloğa, çocuk ergen psikiyatristine veya çocuk ergen nörolojisi alanına uzman doktorlara danışmanızı öneririm. Bu konuda uzmanlaşmış çocuk ergen psikologları ve psikiyatristleri çocuğunuzun belirtilerini ve diğer değişkenleri gözlemleyerek en doğru teşhisi koyabilir ve buna uygun tedavi seçeneklerini değerlendirerek sizleri bilgilendirir. 

Yetişkinlerde Dikkat Eksikliği Belirtileri nelerdir?

Genellikle DEHB belirtileri açısından bakıldığında çocukluk çağında ortaya çıkan ve genelde anlaşılabilir olan bir durumdur. Ancak çözülüp müdahale edilmeden yaşama devam edilirse yetişkinlik çağında da artarak olumsuz etkisi insan hayatında görülür. Bu belirtiler çocukluğa göre daha ciddidir. Yetişkinlerin iş ve sosyal hayatına oldukça büyük olumsuz manada etkileri olur. Yetişkinlerde görülen dikkat eksikliği belirtileri, genellikle iş hayatlarında karşılarına çıkar. Daha önce tamamlaması gereken projeyi zamanında tamamlayamaz çünkü yeterince odaklanamamış veya odaklanamayacağını düşündüğü için başlama zamanlarını sürekli olarak ertelemiştir. Zor görevleri almaktan kaçınır. Plan ve organizasyon bakımından zayıftır bu tür işlere uyması epey bir zorlayıcı olur. Sık sık unutkanlık yaşar ve dalgınlık da bunun yanında tuzu biberidir. 

Hiperaktivitede ise yetişkinlerde çocuklara göre daha bastırılmıştır. Fakat erişkinlik çağında da dürtüsellik ön planda olabilir. Sürekli konuşma isteği sosyal ortamlarda konuşanın sözünü kesme, düşünmeden konuşma. Ani kararlar alabildiği için, riskli eylemler ve riskli kararlar alma gözlemlenir. Sürekli olarak bir sabırsızlık durumu, elleri ayakları titretme ya da hareket ettirme. İş hayatında bir görev aldığında çabucak bitirmek için işi istenilen ve içine sinen şekilde yapamama gibi günlük belirtilerle kendini belli edebilir. 

Yetişkinlerde sosyal hayata çok daha fazla etkisi vardır çünkü iletişim ve etkileşim sorunları erişkin çağda kendini daha fazla gösterir. Eğer yetişkinlik çağında dikkat eksikliği ve hiperaktiviteye DEHB’ye sahip olduğunuzu düşünüyorsanız mutlaka Bir uzmana danışarak klinik olarak gözlemlenmiş ve şikayetlerle eşleşen değerlendirme sonunda alınan bir teşhisten sonra uygun tedavi planı ile DEHB belirtileri kontrol altına alınabilir.